Relaziun d’ativité por l’ann 2010
I arati de podëi dì cun ligrëza y sodesfaziun che l’ativité portada inant dai mëmbri dl Consëi dla Uniun di Ladins à inće ti ultimi dui agn albü n cer’ pëis por le svilup dl lingaz y dla cultura ladina. Al é gnü dè fora na bela compëda de publicaziuns nöies y n valgönes d’atres é gnüdes arjignades cà da podëi stampè tl 2011. Laprò él inće gnü metü a jì deplü manifestaziuns che à fat rové adöm cotan de jënt y che i à dër plajü. Sciöche dagnora àn ciarè de tignì tler dan dai edli les finalitês preodüdes dal statut dla Uniun: al é gnü portè inant la cultura y le lingaz a düć i livì, tignon cunt de vigni grup d’eté, di jogn y di manco jogn. Insciö àn porvè de publiché libri adatà ai mituns y ai jogn, zënza lascè sön na pert chi che jënt n pü’ plü de tëmp lì ion. Tröp pëis ti él ćiamò n iade gnü dè ai libri da oraziuns por ladin, mo inće a chi por i mituns y i jogn che rapresentëia le dagnì por ći che reverda nosc lingaz y nosta cultura.
Le contribut finanziar da pert dla Consulta Ladina y dl Assessorat ala Cultura Ladina dla Provinzia de Balsan, dla Regiun Autonoma Trentin Südtirol, di Comuns dla Val Badia y dla Cassa Raiffeisen é indô stè fondamental por podëi realisé le program plütosc ampl, inće sc’an ne podarà mai alzè fora assà le laûr che i aconsiadus à indô fat debann y l’impëgn ch’ai à dè cà por podëi realisé idees y proieć nüs. Chilò dessot ciafëise na presentaziun en cört dl program portè a fin tratan l’ultimo ann.
PUBLICAZIUNS
1) Cronica dla Val Badia „Sas dla Crusc”
La cronica por le 2008 y 2009 é restada anfat ai agn da denant sciöche cuantité, mo dessigü éra miorada por ci che reverda la cualité: cun passa 600 plates d’articui y de fotografies nen n’él gnü stampè 1500 copies. I avenimënc sozedüs ti paîsc dla Val Badia é gnüs scrić sö y documentà avisa, dilan al impëgn di 12 cronisć de paîsc. Le liber de cronica é vigni ann gnü partì fora ćiasa por ćiasa dal colaboradù dla Uniun Albert Daverda da Lungiarü.
2) „Larjëi - 1000 anni di gestione del larice nella Valle di Lungiarü, Alto Adige”
Le stüde ambizius söi larjëis dla Val Badia cun na conscidraziun particolara de chi tla val da Lungiarü, invié ia dan da n valgügn agn dala Uniun Ladins dla Val Badia en colauraziun cun l’Istitut Max Planck da Jena, é gnü dè fora inće tla verjiun taliana. Tla Val Badia, mo inće te d’atri posć de Südtirol, â i larjëis (= bosc da lersc) na gran importanza y gnô sfrutà te n gröm de formes. Incër les viles ia y sö por les tëmples a sorëdl determinëia i larjëis inće incö ćiamò la contrada da paur tradizionala de nüsc paîsc y vêl porchël sciöche na dërta particolarité paesajistica. Por süa importanza dal punt d’odüda storich y dla contrada àn orü dè fora le liber metü adöm a cura dl mëmber dla Uniun Giovanni Mischì inće por talian.
3.) Ajënda de scora por i mituns dles elementares
L’ajënda por l’ann 2010/2011 é gnüda abelida cun dessëgns, stories y jüć dessignà y metüs adöm da Gabi Mutschlechner d’Al Plan. Sciöche bele da 10 agn incà ti é l’ajënda gnüda partida fora debann a düć i mituns y ai maestri dles elementares dla Val Badia i pröms dis dl ann de scora. L’ajënda é n pice liber che po ti ester d’öga ai mituns por anotaziuns y apunć de vigni sort y cun dessëgns, stories y rimes déssel acompagné i scolars dal scomenćiamënt ćina ala fin dl ann de scora.
4.) Roda dl monn te 80 tambürli
Le liber y la CD é gnüs metüs adöm sön la basa de n proiet musical de Max Castlunger da San Martin, cun dessëgns de Maria Pezzedi da San Ćiascian, y ponsà dantadöt por mituns bele n pü’ plü gragn, mo inće por porsones adultes. Le liber y la CD contëgn n monologh de n jonn che pëia ia dala Val Badia y roda fora por le monn, passan da n continënt al ater. Dlunch olach’al röia impàrel da conësce popolaziuns de chëres ch’al â mâ aldì cuntan da d’atri, al vëiga de vigni sort de cosses nöies, al alda le sonn de stromënć y i versc de n gröm de tiers esotics. Tla storia cùntel y baia de so iade. Sön na CD pòn ascutè la storia y i sonns che dëida descedè la fantasia tratan ch’an ti ćiara y ch’an lì le liber.
5.) Liber por la zelebraziun dla liturgia dla parora
Dal momënt ch’al é tres manco proi y ch’al sarà tres plü rî, dantadöt te nüsc paîsc, che i proi sides bugn de dì tan de mësses co dandaìa, messarà i laics bel plan mëte man de zelebrè la liturgia dla parora. Por chësc fin s’à la Uniun di Ladins surantut de dè fora n liber cun i tesć y les oraziuns. Le laûr é gnü fat da Tone Gasser da San Martin cun l’aiüt dl curat da La Val, siur Iaco Ploner. Les perts plü zities é gnüdes ciarades jö da na delegaziun di proi dla Val Badia y da siur Ulrich Fistill por cunt dl vësco.
6.) Liber por la preparaziun al Cunfermè
Tone Gasser à arjigné ca i tesć por le liber che dess daidé mituns y geniturs da s’arjigné cà al Cunfermè. Le liber che é bele gonot gnü damanè da proi y geniturs é partì sö te döes perts, öna por i geniturs y chi che arjigna cà i mituns y öna por i mituns instësc. I dessëgns, collages y grafics é gnüs fać dal’artista jona d’Al Plan Lili Cristofolini. Le liber é gnü publiché dl 2010 cun le l’aprovaziun dl Ofize de Catechesa Diozejan!
7.) Film sön DVD „Testemonianzes dal Monn Ladin“
Do le suzès dl film „Vita da paur“ che Andrea Lanzi da Brescia â realisé por cunt dla Uniun dan da n valgügn agn, él gnü tut la dezijiun de nen realisé n nü che toless ite n valgönes tematiches dles cin’ valades ladines. Daimprò ia él jü a intervisté porsones dles valades, che al incuntâ sön strada o che â diretamënter da nen fà cun les tematiches chirides fora: spëisa da paur, artejanat, agricoltöra, assoziaziuns culturales y soziales, ladinité. Le film gnarà presentè ofizialmënter de jenà dl 2011.
8.) Proverbs y dić ladins
La Uniun di Ladins s’à cruzié de cöie adöm proverbs y dić, en pert originai ladins, en pert traslatà da d’atri lingac, por vigni dé dl ann. I jogn dla Spona da Pidrô à spo arjigné cà de beles lades depëntes da mëte ite i dić y i proverbs stampà sö de pici bilieć cun dessëgns de Lili Cristofolini d’Al Plan. Dé por dé pòn spo cöie n proverb o n dit fora de scatora y le mëte soraìa por döt le dé, a na mainira ch’an pois l’avëi te vigni momënt dan dai edli.
LIBRI CHE É GNÜS ARJIGNÀ CÀ POR LA PUBLICAZIU
1.) Liber da ćianties popolares tradizionales
Sön inćiaria dla Uniun di Ladins à le dirighënt Iarone Chizzali da San Martin, André Comploj d’Al Plan y le maester dla Scora de musiga Bruno Rives abiné adöm passa 200 ćianties popolares ladines. I tesć y les notes é en gran pert bele gnüs scrić jö sön computer y é mâ plü da ćiarè jö. La Uniun ćiararà de dè fora le liber da ćianties popolares l’ann che vëgn. Laprò él inće preodü de dè fora na CD cun dötes les notes da podëi stampè fora singolarmënter, por ti jì adincuntra ales esigënzes di cors.
2.) liber sura la storia dl paîsc da La Ila
Sön proposta dl diretur de scora en ponsiun, Edi Crazzolara,à la Uniun di Ladins ćiarè jö le manoscrit sura la storia dl paîsc da La Ila, metü adöm da Franz Pizzinini de Micurà y completè da Edi Crazzolara. Canche le liber gnarà aratè madü por la stampa, se cruziarà la Uniun dl publiché.
3.) Publicaziun de n liber cun rimes de Tresele Palfrader y dessëgns de Franz Kehrer
Tresele Palfrader da La Pli scrì rimes da plü de 30 agn incà y ne les à ćina incö mai publicades. Ti mëisc che vëgn arà la Uniun l’ocajiun de podëi publiché les plü beles y significatives te n liber che dess gnì abelì cun dessëgns dl artist conesciü y lunc y lerch aprijé, Franz Kehrer.
4.) Publicaziun de n DVD sura la liënda de Fanes
Dan da zacotan d’agn â la Uniun di Ladins lascè fà na multivijiun cun diapositives, dessëgns, musighes y tesć sura la liënda de Dolasila y di pröms abitanć de Fanes. La multivijiun analogica te trëi lingac (ladin, talian y todësch), realisada inlaôta da Heinz Kostner y Claudio Poli é intratan gnüda digitalisada y gnarà publicada sön DVD, tres chël ch’ara jarà da avëi na miù difujiun de chësc iuvel ch’al paia la mëia da conservè!
MANIFESTAZIUNS
1.) Matinée culturala
Ti ultimi dui agn à la Uniun di Ladins metü a jì le lönesc de Pasca na matinée culturala, olache al é gnü presentè y metü fora libri, tignì mostres de üs da Pasca y insigné ca crazè üs y metü a jì gares da cufé. Dilan inće a na cornisc musicala dagnora da plajëi y la manifestaziun garatada trami i iadi dër bun.
2.) Incuntades di cronisć dla Val Badia
Vigni ann organisëia la Uniun öna o deplü incuntades di cronisć por baié dl laûr che vëgn fat y publiché tl liber de cronica dla Val Badia „Sas dla Crusc” y por odëi co che ara jiss da miorè da ann a ann la publicaziun.
3.) Manifestaziun en onur de Roswitha Asche
Ai 7 d’agost 2010 à la Uniun Ladins presentè tla plaza da Seres la verjiun taliana dl „Larjëi”, n stüde ambizius söl bosch da lersc tla val da Lungiarü. Cun chësta manifestaziun àn inće orü recordè Roswitha Asche (+2006), che à fat i bi dessëgns publicà tl liber y che s’à dè jö por tröc agn cun nosta contrada da paur. La cornisc musicala é gnüda pitada da Chris Costa y compagns.
4.) Mostra de troht y guanć da zacan
De messè dl 2010 él gnü metü a jì tl Museum Ladins Ćiastel de Tor, cun la colaboraziun de Irma Trebo, na mostra de troht, guanć da zacan y da paur dla Val Badia. L’iniziativa che gnüda metüda a jì tl ambit dl program da d’isté dl’assoziaziun Cultura da Munt ti à valgamia plajü, no ma ai foresti che é jüs a ti ćiarè al Museum, mo inće a chi da chilò che à albü l’ocajiun de odëi cotan de combinaziuns de guanć, dai plü vedli dla fin dl ’800 ćina chi che vëgn tres ćiamò vistis.
5.) Marćé da Nadè
Ti ultimi trëi agn à la Uniun di Ladins dagnora metü a jì deboriada cun chi dla Spona da Pidrô n pice marcé da Nadè, olache la Uniun à albü l’ocajiun da mëte fora sües publicaziuns. An à dagnora inće ćiarè de mëte a jì val’ iniziativa deboriada cun i jogn dla Spona, ći che é inće garatè.
DESVALIES
Ajornamënt dl sit internet
Por fà conësce i fins y l’ativité dla Uniun di Ladins inće tres la rëi, él gnü ajornè y laurè fora inant le sit internet dla Uniun www.uniunladins.it.
Lîtes dl Consëi nü
Ai 19 de dezëmber 2010 él gnü tignì les lîtes dl Consëi nü dla Uniun di Ladins, olache al é gnü confermè do ordinn de usc ćiafades: Werner Pescosta, Tone Gasser, Carlo Suani, Giovanni Mischì, Michaela Vittur y Michael Moling. I atri sis mëmbri che dess fà pert dl Consëi, vëgn spo cooptà aladô dl statut dla Uniun.