Le lingaz ladin

Le ladin é n lingaz neolatin baié tles Dolomites da ca. 30.000 porsones. Al vëgn baié tles 5 valades ladines incër le Grup dl Sela: Val Badia (badiot, ladin de mesaval, marô), Gherdëna (gherdëna), Fascia (cazet, brach, moenat), Fodom (fodom) y Ampëz (ampezan).

Le ladin fej pert dla familia di lingać retoromans, adöm cun le grijun tla Svizera (baié da ca. 40.000 porsones) y le furlan tl Friul (baié da ca. 430.000 porsones). Sciöche i atri lingac neolatins o romanics é inće le retoroman nasciü dal latin vulgar (latinus > ladin). Tl cajo dl retoroman se tratel dl lingaz baié tles Alpes incër la fin dl Imper roman, influenzè tla strotöra y tl lessich dai lingać prelatins dles Alpes, sciöche le celtich y le retich. De chisc lingac se mantëgnel val' parora tipica dl raiun alpinn, por chëra che le latin n'â nia parores adatades y che n'é porchël nia gnüda sostituida (p.ej. aisciöda, barantl, roa, crëp, dascia, nida, liösa, dlasena) y zacotan de toponims (p.ej. Börz, Mareo, Rina).

Preistoria

Baldi n'él degügn documënć scrić che po nes dì valch dl raiun dles Dolomites tratan l'antichité. Porchël él l'archeologia che à messü porvè da curì chësta loćia. Les inrescides archeologiches à desmostrè che bele dal Mesolitich inant pon baié de na certa frecuentaziun sajonala dl raiun da munt. I baiun de assostes adorades dai ćiaćiadus de chël tëmp, che n’abitâ nia tl raiun dolomitich mo jô ailò a ćiaćia. Pro chësta sort de sić àldel Plan de Frea y Mondeval de Sora. I pröms insediamënć permanënć é indere dl tëmp dl brom mesan (Sotćiastel) y dedô impormò dl’eté dl fer (sić a Urtijëi). Por ći che reverda le sit de Sotćiastel a Badia, nes dij i reperć archeologics che n grup de porsones à vit dailò dala fin dl XVIII secul dan G.C. inant (ti 400 agn de vita dl insediamënt, pol avëi vit ailò danter 240 y 300 porsones).

Dla jënt che abitâ tles Alpes ti agn dan Gejù Crist savunse püch. Tl’ultima pert dl tëmp dl fer (500 – 15 dan G.C.) alda altamo na pert dl raiun ladind’aldedaincö pro le grup cultural de Fritzens – Sanzeno, pro chël ch’al aldî bunamënter chës popolaziuns desvalies che tomâ ite sot al inom „Reć“ y che viô plü o manco te chël raiun che é plü tert deventè la contea dl Tirol. Di Reć unse püćes testemonianzes storiches. Dessigü san che ai scriô cun na sort de alfabet che ti somëia valgamia al alfabet etrusch, mo la tlassificaziun de so lingaz n'é nia sigüda.

La romanisaziun

I Romans â bele combatü ti dezenns dan le 15 dan G.C. cuntra les popolaziuns dles Alpes, mo impormò en chël ann ti é i Romans sta da les sotmëte definitivamënter, tres la batalia cuntra Reć y Vindelics tla planöra olache l'Adesc y l'Isarch s'incunta. Da chësta data inant se lascia la presënza romana tles Alpes tres plü sintì. Le tëmp di Romans à portè adalerch deplü inovaziuns culturales: l'ordinamënt iuridich roman, na rëi de de gran strades, cherdënzes religioses nöies, mo dantadöt le lingaz latin y dal IV. secul do G.C. inant la religiun cristiana.

Te chësc tëmp arjunj le ladin, o retoroman, la plü gran estenjiun geografica de süa storia, rovan a curì na buna pert dles Alpes: dal Lêch de Costanza y dal Ju de San Gotthard a vest, al’Istria söl Adriatich a ost, ala Donau a nord. Tl V. secul mëtel man n tëmp de instabilité, cun incursciuns de popui desvalis da nord y da ost, che culminëia spo cun la fin dl Impêr roman dl ozidënt tl 476 do G.C. Cun les migraziuns di popui do la tomada dl Impêr röiel adalerch i lingac germanics da nord (bavaresc y alemann) y i idioms slavs da ost, che tol bel plan ite le post dl lingaz latin vulgar tl raiun a nord y tla pert ost dles Alpes. Le retoroman à suravit te chisc raiuns te val' isola linguistica, scialdi te raiuns da munt y dalunc dales maius vies de comunicaziun. Danter chëstes isoles él i raiuns ladins d'aldedaincö. Le rest dl raiun alpinn é en buna pert bele gnü germanisé dan l’ann 1000 do G.C. y d’atres perts é spo gnüdes todeschisades o talianisades ti secui do.

L'eté medievala

Do la tomada dl Impêr é les valades prinzipales incër le raiun ladin d’al dedaincö gnüdes tutes ite en pert dai Longobarg y te n secundo momënt dai Baiuvars, ćina che ai é gnüs sotmetüs, cun les valades ladines laprò, al Rëgn di Francs de Carl le Gran (Sacher Impêr Roman) tl 774 y tl 788 do G.C. Cun l'organisaziun carolingia él gnü portè ite le sistem feudal y la partiziun dl raiun te contees. Tl 1027 vëgn le vësco da Porsenù nominé patrun dles contees dl Inn y dl Isarch dal imparadù. Tl 1091 ti surandàl inće la val de Puster cun la Val Badia. Le vësco surandà ti agn pertes dl’aministraziun y/o de sü raiuns a families nobles, cun chëres che al gnô spo plü gonot a s'al dè stritaries. La Val Badia ê partida sö danter la signoria de Tor (la pert ćiampa dla valada), sotmetüda al vësco da Porsenù, y te chëra de Mareo – Val Badia (inće pert dl prinzipat de Porsenù mo sot al’aministraziun bassa dl convënt d monies benedetines de Ćiastel Badia, che i darà l'inom ala valada). Tl 1363 passa la contea de Tirol (de chëra che i prinzipać de Porsenù y Trënt fajô pert) sot al Impêr asburgich. Tl 1511 vëgn Ampëz sotmetü dales trupes tirolejes, rovan a fà pert dl'Austria adöm cun les atres valades ladines. La situaziun ne mudarà nia ćina le tëmp de Napoliun.

Le tëmp de Napoliun

Tratan les batalies napoleoniches à inće les valades ladines patì. Naôta é le Tirol passè sot al Rëgn de Paiern tl 1806. Tl 1809 à spo la popolaziun ladina tut pert cun Andreas Hofer ai combatimënć por la liberaziun dl Tirol. Tl 1810 é Ampëz, Col, Fodom y Fascia gnüs sburlà pro le Rëgn dla Talia de Napoliun. Tl 1813, do la fin dles batalies che reverda nüsc raiuns, röia indô les valades ladines pro l'Austria olache ares restarà ćina la Gran Vera.

Les veres y le fascism

La Gran Vera é por i ladins la gran desgrazia. Le frunt dles Dolomites passa avisa amesa le raiun ladin fora. Passa 1.050 ladins é tomà tla Gran Vera, deplü paisc, dantadöt te Fodom, é gnüs desdrüć daldöt. Mo inće do la fin dla vera vëgnel tëmps dürs por i ladins. Do la vera passa Südtirol, y insciö inće i ladins sot la Talia. Tl 1922 röia i fascisć al govern y i dà tosc vita a na politica de talianisaziun sforzada. Sot le govern ditatorial fascist toma inće la dezijiun de despartì le raiun ladin te trëi provinzies desvalies: Val Badia y Gherdëna pro Balsan, Fodom y Ampëz pro Belun y Fascia pro Trënt. Les presciuns dl govern fascist da öna na pert y de chël nazist dal’atra à portè pro che la popolaziun de Südtirol y dles valades ladines gniss sforzada da tó pert ales Opziuns dl 1939, cun chëres che le govern fascist à orü sburlé na pert di todësc y ladins plü tacà ala cultura todëscia a emigré tla Germania de Hitler, meton insciö la popolaziun tla situaziun de messëi tó la dezijiun de lascè so daćiasa o so lingaz. Le prozès de emigraziun metü a jì tres les Opziuns é gnü arferè dala secunda gran vera y s’à archité daldöt cun i 8 de setëmber dl 1943, canch'al vëgn cherié la Zona d'operaziun Alpenvorland (cun chëra che Südtirol, le Trentino y la Provinzia de Belun röia sot al'aministraziun direta dla Germania de Hitler). Cun la fin dla vera y la pordüda dla Germania röia chisc raiuns indô sot la Talia.

Le tëmp do la vera

Tl 1946 s'abina incër 3.000 ladins söl Ju dl Sela por protestè cuntra la despartiziun te trëi perts surantuta dal fascism. Mo les ghiranzes di ladins ne vëgn nia tutes en conscidraziun. Por le pröm iade vëgnel odü dant tl statut spezial d'autonomia por le Trentin-Südtirol dl 1948 n valgügn dërć che ti speta ala mendranza ladina. Mo impormò cun le secundo statut d'autonomia dl 1972 él gnü metü les fondamëntes por le reconescimënt ofizial di ladins, por l'insegnamënt dl ladin te scora, le dërt da avëi na tonomastica ladina y media ladins y deplü dërć che é gnüs laprò n püch al iade ćina aldedaincö. Baldi ti é chisc dërć ma gnüs reconesciüs ai ladins dles provinzies de Balsan y de Trënt. Ampëz, Col y Fodom ne vëgn nia azicà da chëstes normes de sconanza.

Vita culturala ladina

Danter la fin dl 1800 y le mëteman dl 1900 él stè n grup de studià che s'à dè jö cun le lingaz ladin y süa storia. Insciö él gnü cherié na basa culturala de gran importanza, sön chëra ch’an à podü laurè inant ti agn dedô. Danter chisc recordunse Micurà de Rü, che à tl 1833 por le pröm iade porvè da scrì na gramatica ladina („Versuch einer Deütsch-Ladinischen Sprachlehre“), i auturs, studià y storics Jan Batista Alton (1845-1900), Angelo Trebo (1862-1888), Hugo de Rossi (1875-1940), Vijo Vittur (1882-1942). Tl 1905 vëgnel metü sö l'Union Ladina a Desproch, na lia interladina che se tolô dant de sensibilisé la popolaziun dles valades por so lingaz y süa cultura. Te chisc agn vëiga inće i pröms folieć y calëndri ladins la löm. Tl 1918 se liëia i comuns ladins ai tirolesc todësc, dijon che i ladins ô ti jì do al medemo destin che i tirolesc todësc y desmostran so sentimënt ladin y tirolesc. Tl 1920 s’abina rapresentanć dles cin’ valades ladines sön Frara por ghiré le dërt al'autodezijiun y le reconescimënt dl grup etnich. Tl 1946 s'incunta i ladins söl Ju dl Sela por protestè cuntra la tripartiziun. Tratan i agn de pêsc y bëgnstè che é gnüs do la secunda vera ćina aldedaincö àn podü odëi sciöche la vita culturala ladina é gnüda portada inant cun ligrëza y impëgn: istituziuns desvalies (Istitut ladin "Micurà de Rü" y "Majon di Fascegn", Museum Ladin Ćiastel de Tor, Museo Ladin de Fascia, Intendënza Ladina y i.i.), folieć (dantadöt La Usc di Ladins, mo inće d’atri folieć che à en pert ma albü vita cörta), trasmisciuns tl radio y tla TV (p. ej. Radio Gherdëina, Trail y i.i.), lies culturales y uniuns nöies (Union Generela di Ladins dla Dolomites y sües seziuns, EPL y i.i.), tres deplü publicaziuns de vigni sort.