L’Uniun Ladins Val Badia é gnüda metüda sö i agn do la Secunda vera mondiala y é gnüda portada inant ćina aldedaincö da porsones che s’à dè jö cun pasciun por la cultura y le lingaz ladin.

Cotan de publicaziuns é insciö gnüdes a s’al dè: les plü conesciüdes é dessigü la cronica dl Sas dla Crusc, le liber da liëndes An cunta che..., Le cufer da stories cun CD, Tichetitach le milepîsc, le Saltier, l’Ajënda da scora y i.i.

Adöm podunse fà crësce y vire inant nosc patrimone linguistich y cultural!

Dala fondaziun dla Uniun di Ladins dla Val Badia sciöche seziun dla Union Generela di Ladins dla Dolomites ti agn do la secunda gran vera, él stè n valgönes porsones che à laurè por 20 agn alalungia cun tröpa convinziun y idealism por che la jënt dles valades ladines deventess cosciënta de süa identité unica al monn y por che ara ti dess ince le dër valur. Danter chisc él da recordè Siur Ujöp Pizzinini, curat da La Val, le dr. Alejio Baldissera, maéster y iurist, le prof. Silvester Erlacher, diretur dla scora secundara da Urtijëi y redadù dla „Usc di Ladins“, le maéster y diretur dla scora elementara dla Val Badia Franzl Pizzinini, le maéster Stachio Costa, che é stè por i pröms 15 agn presidënt dla Uniun di Laadins y che à fat por trënt’agn alalungia le cronist por i foliec y la RAI ladina, le maéster Sepl Moling da La Val, le dr. Franz Vittur, le maéster Tone Tolpeit, le maéster Scebio Pescollderungg.

Te sü pröms agn de ativité se interessâ la „Uniun di Ladins“ de tó pert al’ativité dla RAI ladina pro les trasmisciuns culturales y pro i notiziars y cun scrì val articul ti atri foliec che gnô fora inlaôta, che ê dantadöt l‘ „Alto Adige“, le „Dolomiten“ y le „Sonntagsblatt“. I colaboradus dla „Usc di Ladins“ che gnô dada fora dal prof. Silvester Erlacher, ê en gran pert mëmbri dla Uniun y dô so contribut – naturalmënter debann – al foliet ladin che gnô fora döes otes al meis. Les prömes publicaziuns scrites dô la vera costâ tröp y ê ries da mëte adöm. Le medémo pòn dì dles prömes publicaziuns por le insegnamënt dl ladin te scora. Ares gnô contestades y ê malodüdes dala maiù pert dla popolaziun. Sce an pënsa a chi agn, spo vëigun tan de strada che al é gnü fat sön chësc tru da cincant’agn incà cina al dédaincö. 

Te chisc agn gnôl fat vigni dui o trëi agn n Congrès ladin, alternativamënter tles Dolomites, ti Grijuns y tl Friul. An ti dijô „Congrès internazional ladin“, che durâ plü dis. A chisc congrèsc tolô pert ladins dla Svizera, dles Dolomites y dl Friul. Les Uniuns di Ladins fajô spo vign’ann n „Dé cultural ladin“, che gnô organisé y cherdè adöm dales Uniuns dles singoles valades, n iade a Badia, spo a Urtijëi y te Fascia. Pro chisc „Dis culturai“ gnôl portè dant chestiuns de identité ladina, de leteratöra y de storia dl raiun. Le domisdé ê do regola dediché ala ciantia popolara ladina, al teater y al folclor, cun sfilades, guant da zacan y musiga.

Tl 1955 à la „Uniun di Ladins dla Val Badia“ tut pert, adöm cun la Uniun di Ladins de gherdëna al Congrès Ladin de Udin y trëi agn dô, dl 1958 al Congrès de Coira. Al ê les prömes incuntades ofiziales a chëres che la Uniun di Ladins â albü ocajiun de tó pert te chi agn. Dailò éson rovà adöm cun i Furlans y i Grijuns y da dailò inant àn metü man bel pln de se conësce y de se baratè fora esperiënzes y problems. Intratan êl gnü fat sö – dl 1960 – a Urtijëi la „Cësa di Ladins“, olache al ê gnü metü sö la sënta dla Union Generela, che dô spo deventè l’assoziaziun de tët por les Uniuns dles singoles valades.

Ai 27 d’agost 1967 êl spo gnü tignì tl’ostarìa „Crusc Blancia“ a San Linert de Badia la reuniun generala dla Uniun di Ladins. Do la lîta dl presidënt nü, le dr. Lois Ellecosta, êl gnü metü sö n consëi provisor de 10 porsones che s’â tut sö le compit da mete sö n Statut nü, che é spo gnü legalisé ai 6 d’otober dl 1967 dan le notar a Bornech. Cun chësc at â la Uniun di Ladins ciafè n müs nü y ê deventada na istituziun a carater ofizial.

Tl art. 1 dl Statut vëgn la Uniun di Ladins, che â la sënta a Badia, descrita te chësta manira:
„La Uniun di Ladins, seziun Val Badia, é na assoziaziun che ô mëte al sigü y vardè i problems y i interèsc ladins. Por le plü ciàrera da trà sö na cosciënza ladina cun daidé, fà maiù y defëne nosc lingaz, nosta cultura, nostes üsanzes y tradiziuns. La Uniun se prô ince por laurè deboriada y adöm cun düc i Ladins.“

Tl pröm numer dla cronica „Sas dla Crusc“ â le presidënt dla U.L.V.B. da laôta, le dr. Lois Ellecosta, ciarè de informè la jënt sura les funziuns dla Uniun di Ladins. Te so articul scriôl:
„La Uniun dai Ladins é, desco d’atres uniuns dla Val Badia, na associaziun culturala danter i Ladins de nosta valada co s’à motü dan i edli de laorè o tignì sö chi co laôra por mantegnì vì nosc lingaz ladin, nostes üsanzes y döta nosta tradiziun. Döt le program ch’ara se tol dant y ch’ara fej dartan l’ann, sta ìte tai termi amarsces da chësc unico fin. I ti sun, de cosciënza, debit a nüsc antenac da vardè y menè ennant ci che ei é stês bogn da defene por tan de cion agn y co e dagnora sté le stamp de nosta bela valada. Desson nos d’aldédancö lascé jì a perde nosta lungia tradiziun ladina co ê gnüda tignida sö por en tëmp olâ che nüsc neni gnô coienês foradecà, porciodì ch’ai ne conescea nia cîs bun le lingaz dai ijins, mo ai ê empò, te so cör, encuntonc y brai da ester ladins y can ch’ai aldisa tal forsì baien le lingaz de süa oma, ti gnôl les leghermes tai edli. Al dédancö ch’i n’ân plü püch y nia da se lascè pité dai ijins, messunse tan deplü tignì alalt la ierpejun ch’an ciafè. Al é porchël en dovëi moral de düc i ladins da dè so contribut te chësc ciamp, vignn’ön desch’al pò y desch’al é bun.“

La Uniun di Ladins à dala fondaziun insö dagnora ciarè de corì les loces culturales che se presentâ man man te nosta valada. Ara à dè fora cotan de publicaziuns, cassëtes y CDs, ara à metü a jì manifestaziuns culturales, musicales, sportives, d’aurela cörta, sëres de diapositives, ara à porvè de ti dè n sostëgn concret a auturs de tesc y cianties ladines. Tres süa ativité ara zënz’ater daidé sensibilisé tres deplü la jënt ladina che ara ciares sön so lingaz y sön süa identité particolara che la fej unica sura döt le monn.

I fins y les funziuns dla Uniun é te düc i agn de süa esistënza tres indô stà punc de discusciun tles tröpes sentades dl consëi, che messâ ciafè la dërta strada ti tëmps de gran mudamënc y dl progrès che influî sambëgn ince sön le lingaz y la cultura ladina.