A La Ila tl gran salf dla Ciasa dla Cultura él gnü metü a jì la pröma rapresentaziun dl teater dal titul “I cin moschetiers ladins a la inrescida dl ladin perfet”. Le toch de teater, scrit y menè ite da Simon Kostner y Daria Valentin por le concurs scrit fora dala Uniun Ladins dla Val Badia dl 2002 por cunt dla Union Generela à do da deplü agn podü gnì portè dant sön palch. 
Al é dessigü stè öna dles manifestaziuns plü rapresentatives danter la linia de manifestaziuns ch’é gnüdes metüdes a jì por i 100 agn dala fondaziun dla “Union Ladina” dl 1905 a Desproch.
Le teater é gnü insigné ite cun gran savëi y paziënza da Simon Kostner y Irene Zingerle y cun l’aiüt de Hilda Pizzinini. La dificolté n’é dessigü gnanca stada picera por i aturs che gnô da dötes les 5 valades ladines por podëi rapresentè le toch che tol en conscideraziun düc i 5 idioms ladins dl Sela.
Le spetacul teatral à orü rapresentè la situaziun tles valades ladines dles Dolomites dl 2046. 
I personaji prinzipai à significativamënter inom “Badia”, “Gherdëna”, “Fascia”, “Fodom” y “Ampëz” y pro d’ëi él ince sües fómenes. Düc deboriada ôi porvè de ciafè na soluziun ai problems dla mendranza ladina por porvè, magari, d’arjunje chëra unité aministrativa, mo ince danter les porsones, che indeblësc tres deplü i ladins. I ómi dla politica n’é nia por na unité ladina, gnanca canch’ ara se trata de na unité culturala y les porsones scëmples azeta dagnora plütosc passivamënter ci che vëgn fat fora plü alalt.
Ai protagonisc dl teater ti tómel ite de jì sön la piza dl Sela a damanè do n consëi al gran “Ret”. Mo le gran “Ret” n’é tla finada nia ater co na porsona sciöche tantes che sa indere da ti aconsié che la miù soluziun por tignì adöm la mendranza é che düc sü componënc tëgnes adöm y tires la corda dl medémo vers.

La domënia ai 25 de setëmber s’à Giovanni Mischì y la Uniun di Ladins dla Val Badia cruzié de mëte a jì a San Martin (tl Istitut Ladin “Micurà de Rü”) l’incuntada anuala di cronisc de Tirol (“Tiroler Chronistentreffen”), olache al é rové adalerch 25 cronisc de Süd- y Nordtirol, le diretur dl Archif Provinzial dr. Nössing y süa colaboradëssa Margot Pizzini che s’à cruzié de ti menè fora l’invit y le program ai cronisc. Sön le program dl danmisdé êl preodü deplü intervënc: le dr. Nössing à splighé l’organisaziun y le funzionamënt dl Archif Provinzial y dè stlarimënc sura le sostëgn che ti vëgn pité ai cronisc de döt Tirol. Laprò àl ince splighé y recordè ci che é important y ci che alda pro le laûr da cronist. Le dr. Hugo Valentin, presidënt dl Istitut Ladin “Micurà de Rü” à portè dant deplü informaziuns y chestiuns che reverda i Ladins dles Dolomites y à baié dl’ativité dl Istitut Ladin. Hilda Pizzinini, presidënta onorara dla Generela, à splighé l’impëgn de chësta Uniun y dles seziuns de valada por mantignì l’unité culturala y linguistica danter les valades ladines storiches. Werner Pescosta à te so intervënt fat n ressumé di svilups storics y portè dant i debojëgns d’al dédaincö dla mendranza ladina, por che ara pois mantignì sides l’unité culturala, mo ince döta la varieté che desfarenziëia impò ciamò vigni valada ladina dales atres. La dr. Ulrike Vittur à spo portè dant n ressumé dl svilup dla cronica y dl’ativité di cronisc tles valades ladines. Ara à portè dant contegnüs y carateristiches dl “Sas dla Crusc” y dl “Calënder de Gherdëina” che reporta oramai por tradiziun informaziuns sura i avenimënc dl ann da denant, sozedüs tla Val Badia y te Gherdëna. La discusciun é gnüda portada inant pro marëna sön le Lüch de Vanc. Domisdé é la manifestaziun jüda inant cun la vijita al Museum Ladin a San Martin.

Le vëndres ai 9 de jügn, püc dis do che al é gnü fora la cronica dla Val Badia "Sas dla Crusc", él gnü tignì la riuniun anuala di cronisc. Tratan l'incuntada él gnü baié dla publicaziun, al é gnü fat de vigni sort de conscideraziuns y valuté sciöche an podess fà da fa ciamò n vare inant por ci che reverda dantadöt la cualité di articui y dl liber en general. Al é gnü baié dla grossëza dl liber che é oramai rovada al limit cun passa 560 plates. Ti agn che vëgn messaràn dessigü se conzentrè ciamò deplü sön la cualité dla publicaziun, ciaran che ara ne devëntes nia ciamò plü grossa, ince deache ara devënta incompra da ti ciarè. Pro na buna cëna à spo i cronisc passè deboriada na sëra plajora che dëida da cherié chël spirit de grup de chël che ara va debojëgn por le bun garatè de na publicaziun sciöche le "Sas dla Crusc".

Ai 6 d’aurì s’à n valgügn rapresentanc dl monn dla cultura ladina incuntè cun la dr.a Franceschini, returia dl'Université da Porsenù, por sciacarè fora n scagn de ladinistica tl’Université da Porsenù-Balsan. Ara se trata de na chestiun dassënn importanta por le suravire y por le prestige dl lingaz ladin, dantadöt dal momënt che al ne ti vëgn plü dè tan co degöna lerch tl’Université da Desproch, olache le lingaz gnô coltivé cina dan da püch a livel universitar. A Padova à le ladin ince ma n’importanza secundara. Por deplü é le ladin da ciasa tles Dolomites y nia jö por le talian o tl’Austria. N scagn de ladinistica a Porsenù é ince important por al pois te n dagnì ester porsones cualificades che pois surantó posc tl ciamp dl insegnamënt cun na certa competënza ince por le ladin, laûrs de traduziun, da scrì libri y articui ti foliec por ladin y n gröm d’atri laprò che à debojëgn de n renovamënt cualitatif. En chësc ann 2005, do che al ê bele gnü baié cun l’assessur provinzial ala cultura ladina dr. Florian Mussner, él spo gnü a s’al dè na incuntada che an pò definì storica: i rapresentanc dla Uniun di Ladins dla Val Badia, promoturia dl'iniziativa, dr. Giovanni Mischì y le dr. Lois Trebo, la dr.a Rut Bernardi, rapresentanta dla Union di Ladins de Gherdëina, le dr. Otto Moling y la dr.a Claudia Canins Egger rapresentanc dla Uniun Maestri Ladins, le dr. Toni Sottriffer y le dr. Theodor Rifesser s’à incuntè cun la returia dl’université por baié dl argomënt.
Ti mëisc che vëgn gnaràl tut en conscideraziun la proposta a livel politich aministratif. Intratan él bele gnü tignì deplü cursc de ladin tl’Université da Porsenù. Da speré él che la proposta de n scagn de ladinistica se concretisëises al plü tosc...